داش آکل نام یکی از داستانهای کوتاه مجموعه‌‌ی سه قطره خون به قلم صادق هدایت است که با این جمله شروع می‌شود: «همه‌ی اهل شیراز می‌دانستند که داش‌آکل و کاکا رستم سایه‌ی یکدیگر را با تیر می‌زدند.»
«داش‌آکل زمانی بیشتر گل کرد و شهرت یافت که روزنامه‌ی معروف آن زمانِ «جوانان دموکرات»، (ارگان رسمی جوانان حزب توده) که هفتگی و رنگی هم منتشر می‌شد؛ این داستان را با طرح خیالی از چهره‌ی داش‌آکل با جمله‌ای زیر آن، شبیه به این «اگر جای زخمها را برمی‌داشتی زیر آن چهره‌ای بود انسانی» منتشر کرد.» [اکبر افسری، پهلوان‌نامه، مقالاتی در باره پهلوانی، نشر چشمه، صفحه ۲۲]
نه در آن نشریه‌ی هفتگی و نه در چاپهای متعدد این داستان برای اسم داش‌آکل زیر و زبَر (حروف مصوته)ای نگذاشته و از سوی صادق هدایت هم در زمان حیاتش توضیحی کتبی یا شفاهی در تلفظ درست آن ارائه نشده است.
● نجف دریابندری، اکبر رادی و ابراهیم گلستان «آکل» را به فتحِ کاف خوانده‌اند، و در آن «کَل» را کوتاه‌شده‌ی «کربلایی» دانسته‌اند.
● منوچهر کاشف نیز «آکل» را به فتحِ کاف خوانده، ولی آن را کوتاه شده‌ی «آقا اکبر» دانسته است.
● ایرج افشار و محمدجعغر محجوب احتمال داده‌اند که «کل» در «داش آکل» مربوط باشد به «کلو» که عنوانِ مصطلحی برای بزرگانِ جنوبِ ایران در قرونِ هشتم و نهم بوده است و به ضمِّ کاف تلفّظ می‌شده است.
● فریدون تنکابنی نیز با استناد به لقبِ دیگرِ داش‌آکل، یعنی «اُکُل مُچی»، تلفّظِ «آکل» با ضمِّ کاف را ترجیح داده است. با این‌همه اما باز «آکل» را کوتاه شده‌ی «آقا کربلایی» دانسته است.
«داش‌آکل» در سینما و تئاتر ایران
اگر از تلفظ درست نام داش‌آکل ـ که کسی به درستی نمی‌داند ـ بگذریم؛ حقیقت این است که اگر صادق هدایت آن داستان کوتاه را در باره‌ی این لوطی شیرازی در اواخر دوره‌ی قاجار نمی‌نوشت امروز از ما کسی با نام او (به هر شکلی که هست) آشنا نبود؛ همان‌گونه که اگر مسعود کیمیایی چهل سال بعد از انتشار آن داستان فیلمش را نمی‌ساخت، به این شهرت و بر همگان شناخته‌بودن نمی‌رسید
البته ماندگاری این فیلم در حافظه‌ی جمعی ایرانیان و تاریخ سینمای معاصر فقط نام داش‌آکل و شخصیت او در داستان صادق هدایت نبود، که کارگردانی مسعودکیمیایی، ایفای نقش بهروز وثوقی، بهمن مفید و مری‌آپیک هم بود؛ و به همین نسبت فیلمبرداری نعمت حقیقی و موسیقی متن فیلم، که ساخته‌ی اسفندیار منفردزاده بود.
نزدیک به نیم‌قرن پس از نمایش فیلم «داش‌آکل» مسعود کیمیایی (۱۳۵۰)، تا به امروز سه فیلم دیگر نیز بر اساس این داستان ساخته شده است:
● تگرگ و آفتاب (رضا کریمی ۱۳۹۳)،
● داش‌آکل (منصور ابراهیمی ۱۳۹۶)
● داش‌اکل (فیلم انیمیشن از: هاجر مهرانی ۱۳۹۶)
همچنین چند نمایشنامه و تئاتر که از زاویه‌های دیگر به داستان «داش‌آکل» پرداخته و به نمایش درآمده است.
● نمایشنامه‌ی «خرقه‌ی آلوده» نوشته‌ی علی نصیریان (که بنا به سابقه پیش از روایت سینمایی مسعود کیمیایی نوشته شده بود و بعدها با نام «افعی طلایی» بر صحنه رفت.)
● نمایشنامه‌ی «گل و قداره» نوشته‌ی بهزاد فراهانی.
● نمایشنامه‌ی «سوگ داش‌آکل» نوشته‌ی ناصر کوشان.
● نمایشنامه‌ی «داش‌آکل به روایت نوچه‌ی کاکا رستم» از حامد شیخی.
● در سالهای اخیر نیز بهرام بیضایی نمایشنامه‌ی «داش‌آکل به گفته‌ی مرجان» را نوشته که هنوز به اجرا در نیامده است.
موسیقی فیلم «داش‌آکل» از اسفندیار منفردزاده بنا به فضای داستان، از حال و هوایی حماسی برخوردار است. از طریق همین موسیقی است که بیننده به درون «داش‌آکل» و عمق غم او نقب می‌زند و راه می‌یابد.
به گفته‌ی اسفندیار منفردزاده: «در میان ساخته‌های دیگرش، موسیقی این فیلم برای او جایگاهی ویژه دارد.» در آن سال، پنج قطعه موسیقی کار شده در این فیلم به شکل صفحه‌ی گرامافون به بازار آمد که از طرف منفردزاده «به دانشجویان دانشگاههای ایران» تقدیم شده بود. در این‌کار، او از جمله، ترانه‌ی مشهور «دختر شیرازی» را به شکلی وزین با ارکستری چهل نفره اجرا و بازسازی کرده بود.
در این فیلم به جز ترانه‌ی «دختر شیرازی»، بخشی از ترانه‌ای قدیمی (فولک) به نام «تیروم تیروم» اجرا می‌شود که سالها پیش مهوش هم آن را خوانده بود. (در اینجا بشنوید.)
داش‌آکل در ترانه‌های ایرانی
شهرت و محبوبیت داش‌آکل از طریق این فیلم نمودی هم در ترانه‌های روز ایرانی یافت. از گیتا خواننده‌ی نام‌آشنا در لاله‌زار، تا بهمن علاء‌الدین خواننده‌ی خوش‌صدای ترانه‌های بختیاری و در سالهای اخیر خشایار اعتمادی و داریوش اقبالی.
این ترانه‌ها را در جعبه‌ی موسیقی زیر بشنوید. شما هم اگر نمونه‌های دیگری سراغ دارید خبر بدهید تا به این مجموعه اضافه شود.
● شناسنامه و موسیقی متن فیلم داش‌آکل را در اینجا بخوانید و بشنوید.
* * *