سابقۀ نوشتن شرح حال افراد و شخصیت‌های شناخته شده، به شکلی مجموع و یک‌جا شاید به کتاب «تذکره‌الاولیاء» از «شیخ فریدالدین عطار نیشابوری» برسد که معرفی و زندگی‌نامه تنی چند از بزرگان عالم تصوف و مرشدان اهل طریقت است. کتابی که آمیزه‌ای از افسانه و روایت، و گوشه‌هایی از اخبار و اسناد موجود و واقعی است، و بیشتر به قصد آموزش و ترغیب به سلوک و تزکیۀ نفس نوشته شده تا برای به جا ماندن سندی مکتوب از شرح حال و زندگی افراد.
در عصر و روزگار ما متاسفانه آنچنان که باید به این مهم که جمع‌آوری دقیق و معتبر آنچه که برای معرفی و یا ثبت کارنامۀ فعالیت‌های افراد موثر در حوزه‌های فرهنگ و ادب و اجتماع باشد، اهمیت چندانی نداده‌اند. آثاری چون از «صبا تا نیما» و از «نیما به بعد» و از ایندست هم گرچه به نوعی معرفی آثار و نام شخصیت‌های ادبی معاصر ماست، ولی باز بیشتر مقولۀ تاریخ ادبیات معاصر را شامل می‌شود، تا ثبت زندگی‌نامۀ مشاهیر عالم ادب را.
در این چند سال اخیر اما از قرار معلوم ضرورت وجود دائرالتمعارف‌هایی از ایندست بیشتر مورد توجه واقع شده. دانشنامه‌هایی که در آینده دستمایۀ تحقیق پژوهشگران قرار خواهد گرفت و بر مبنای اعتبار داده‌های تاریخی ـ آماری آن، آیندگان از حال و روز گذشتگان آگاهی خواهند یافت.
ولی متاسفانه حالا یا به علت نبود و کمبود چنین دانشنامه‌هایی در طول تاریخ کتبی ما، و یا به دلیل اشتیاق و استقبال گسترده‌ای که مردم به لحاظ و ضرورت داشتن محموعه‌هایی از ایندست از خود نشان داده و می‌دهند، در کنار تنوع و تعدد انتشار دائرالتمعارف‌های گوناگون، عارضۀ «کتاب‌سازی» را نیز می‌بینم که گریبانگیر این رشته از کتابت شده است.
از جمله دانشنامه‌هایی که ویژگی خاص آن، در بر گرفتن شرح حال و زندگی‌نامۀ فقط «زنان» است و فعلا تنها مرجع مفصلی‌ست که می‌توان با مراجعه به آن، با زندگی و شرح حال و سابقۀ فعالیت‌های زنان ایرانی در عرصه‌های مختلف آشنا شد، کتاب قطور و پر برگ و صفحۀ «کارنمای زنان کارای ایران، از دیروز تا امروز» است که به تلاش «پوران فرخ‌زاد» جمع‌آوری شده و از سوی «نشر قطره» در ایران چاپ و انتشار یافته.
این کتاب گرچه در فاصله زمانی کمی به چاپ دوم خود نیز رسید ولی همچنان و با همان اطلاعات مغشوش و مخدوش و اشتباهات فاحش تجدید چاپ شده، و بهتر گفته باشیم از اعتبار آنچنانی که بتواند بعدها دستمایۀ تحقیق و استناد پژوهشگران قرار گیرد برخوردار نیست.
برای اینکه این نوشتار بیش از این به درازا نکشد نمونه‌هایی چند از این نادرستی‌ها را در فرصتی دیگر خواهیم نوشت. اما راستش را بخواهید وقتی شرح حال «کبرا سعیدی» شاعر، نویسنده، بازیگر و کارگردان در سینمای ایران را خواندم، دیگر نشد از آن بگذرم. «پوران فرخ‌زاد» در شرح حال و زندگی او نوشته است:
«کبرا سعیدی شاعر و بازیگر، در تهران به‌دنیا آمد. از نوجوانی به تئاتر رفت و شروع کار وی با نام مستعار شهرزاد، بازی در نمایشنامۀ «بین راه» در تئاتر نصر بود. سپس همچنان که اشعارش به‌نام شهرزاد در نشریات به چاپ می‌رسید و در جرگۀ شاعران زن نامی برآورده بود، به سینما هم راه یافت و چون از هنر پای‌بازی بهرۀ وافری داشت در بسیاری از فیلم‌ها شرکت کرد که عمدۀ آن‌ها: «طوقی»، «سه قاپ»، «پنجره»، «داش آکل»، «بابا شمل» و «پل» نام برده می‌شود.
او در ۱۳۵۳ به دلیل نامعلومی با خوردن قرص‌های خواب‌آور به زندگانی‌اش پایان داد و فیلم‌های «تنگنا»، «عیالوار»، «گرگ بیزار» پس از مرگ زود هنگامش در ۱۳۵۷ نمایش داده شد و از آن پس فیلم دیگری از او به نام «مریم و مانی» که هم کارگردان و سناریست آن بود، به سال ۱۳۵۹ در ایران به نمایش در آمد.» [صفحه ۴۳۴ و ۴۳۵]
راستش اگر راوی این حکایت که من بندۀ کمترین باشم، خبر موثق زنده و حی و حاضر بودن «شهرزاد» را نداشتم، شاید که مثل خیلی از شماها یاد صحنه‌های رقص و یا به‌قولی «پای‌بازی» او در فیلم‌های که در آن نقشی داشت می‌افتادم و با مختصر سابقه‌ای که از گذشته‌ای که دارد و می‌دانم و می‌دانیم، می‌نشستم تا دلیل نامعلومی که برای خوردن قرص‌های خواب‌آور و پایان دادن به زندگی‌اش داشت را حدس بزنم.
حالا اینکه «پوران فرخ‌زاد» از کجا و با استناد به کدام مدرک، خودکشی و مرگ قطعی «کبری سعیدی ـ شهرزاد» را اعلام می‌کند را البته نمی‌دانم، و ایشان هم اشاره‌ای به آن ندارند.
پس آیندگان که جای خود، اکنونیان هم که من و شما باشیم، اگر قرار پژوهش و استنادمان به شرح حال و کارنمای همین یک زن از جمله زنان کارای ایران، دانشنامۀ دست آفریدۀ «پوران فرخ‌زاد» باشد، باید گفت و قبول داشت که هنوز تا رسیدن به آن درجه از حس مسئولیت و دقتی که لازمۀ کارهای علمی و تحقیقی است، راه زیادی در پیش داریم و باید که در تلاش دست‌یابی به آن، کمی بیشتر از این‌ها که هست به خود سخت بگیریم و جدی‌تر باشیم.
* * *
لینک‌های مرتبط با مطلب در این سایت:
● کتاب «کارنمای زنان کاری ایران» (در سایت باشگاه ادبیات)
● یادی از «شهرزاد» شاعر، نویسنده، و رقصندۀ فیلم‌های فارسی
* * *