«وحدت»، نام یکی از ترانه‌های ماندگاری‌ست که با صدای «فرهاد» اجرا شده است. این ترانه که اغلب مردم آن را با عنوان «محمد» نیز می‌شناسند همزمان با روزهای تاریخ‌ساز انقلاب در بهمن ۱۳۵۷ منتشر شد. شعر آن سروده‌ای از «سیاوش کسرائی» بود و آهنگش از ساخته‌های «اسفندیار منفردزاده».
در پیشینه‌ٔ تاریخ سرایش شعری که کلام این ترانه شد، دو روایت کم‌و بیش متفاوت وجود دارد. یکی از «بی‌بی کسرائی»، و دیگری از «اسفندیار منفردزاده».
* * *
روایت «بی‌بی کسرائی» [دختر سیاوش کسرائی (شاعر)]
شعر «وحدت» یا «والا پیامدار» چه زمانی سروده شد؟
بی‌بی کسرائی: در همان اوایل انقلاب سروده شد. من خودم گمان می‌کردم که این شعر بعد از انقلاب و دیدار اعضای کانون نویسندگان با آیت‌الله خمینی سروده شده است، اما بعدها بیشتر تحقیق کردم و متوجه شدم گویا دیداری با «بازرگان» قبل از انقلاب صورت گرفته بود. مهندس بازرگان، چپی‌ها را نجس می‌دانست و وقتی که اینها را ملاقات کرده گویا سرش را برگردانده و رویش را به سمت دیگر کرده است.
«والا پیامدار» بر اساس حدیث نبوی [الملک یبقی مع‌الکُفر و لایبقی مع‌الظلم] و مفهوم بزرگ این حدیث سروده شد. پدرم در این ترانه خطاب به پیامبر اسلام پرسش‌گونه می‌پرسد: «در زیر چتر عبایش جایی برای کسی که اهل کفر است اما ظلم دیده وجود دارد؟» و در واقع هدف او طرح این پرسش بوده است. به اعتقاد من خیلی از شنوندگان این شعر، هنوز مفهوم واقعی آن را نفهمیده‌اند.
این تفسیر از شعر آیا تعبیر خودتان است یا از کسی شنیده‌اید؟
بی‌بی کسرائی: خیر، من این تعبیر را از خود پدرم شنیدم.
چطور شد که «منفرد زاده» تصمیم گرفت بر این شعر آهنگ بسازد و «فرهاد» آن را خواند؟
بی‌بی کسرائی: آن موقع روزهای اوج انقلاب بود. پدرم از سال‌ها پیش از این «منفرد زاده» را می‌شناخت و ما با ایشان رفت و آمد خانوادگی داشتیم. در روزهای اوج انقلاب، هر کسی با هر عقیده و مرامی که داشت، دوست داشت کاری بکند و این موسیقی هم بر اساس همین اعتقاد شکل گرفت. پدرم در روزهای اوج انقلاب برخی از اشعار خود را برای اسفندریار [منفرد زاده] می‌خواند و او از بین این اشعار، تعدادی را برای ساخت آهنگ و موسیقی متناسب با شرایط آن روزها انتخاب می‌کرد. حتی زمانی که بحث جمهوری پیش آمد و نیاز به یک سرود برای جمهوری مطرح بود هم روی این موضوع با یکدیگر همکاری داشتند.
[برگرفته از: گفت‌وگوی «فرزاد حسنی» با «بی‌بی کسرائی» (بُرش نُهم)، شنبه ۲۶ اسفند ۱۳۹۱]
* * *
روایت «اسفندیار منفردزاده» [آهنگ‌ساز ترانه‌ی «وحدت»]
«بیست و دوم بهمن [۱۳۵۷] روز یکشنبه بود. زنده‌یاد «سیاوش کسرائی» زنگ زد که: «حوصله داری یک شعر برایت بخوانم؟» و شعر «وحدت» را خواند و گفت: «پنجشنبه تولد «محمد»، پیامبر مسلمانان است.» شعر خطاب به مسلمانانی بود که به قدرت رسیده و حاکم شده بودند.
آنچه مسلم است این است که این شعر در روز ۲۲ بهمن سروده شده بوده، فرض کنید دیروزش [شنبه، ۲۱ بهمن] گفته شده. این نشان می‌دهد که بر ایشان [سیاوش کسرائی] روشن بوده که اسلام به قدرت می‌رسد. . .
حرف و سوال اصلی در شعر این بود که: «آیا برای غیرمسلمانان، برای دیگران، آنهایی که تیغ کشیدند بر ستم جا هست یا نه؟» و جنبه‌ی مثبت این شعر در نقل قولی بود که از پیامبر اسلام آورده شده بود که: «کشور به کُفر می‌ماند، ولی به ظلم نمی‌ماند.»
فردای آن‌روز [دوشنبه ۲۳ بهمن] آهنگ شعر را حاضر کردم.
روز سه‌شنبه [۲۴ بهمن] «فرهاد» را صدا کردم. آمد تمرین کرد.
چهارشنبه [۲۵ بهمن] رفتیم استودیو، ترانه را ضبط کردیم.
پنجشنبه [۲۶ بهمن] صبح، همراه با «فرهاد»، نوار ترانه را بردیم تلویزیون، تحویل دادیم و ساعتی بعد از رادیو پخش شد. . .
گرچه بعدا، بخش اول این ترانه که در واقع اصل و رُستن‌گاه ترانه و «حدیث پیامبر» بود را حذف کردند، ولی هنوز که هنوز است به‌خاطر همان متن که نقل قول از «محمد» است، خیلی‌ها فکر می‌کنند خواننده دارد قرآن می‌خواند و ترانه در تأیید اندیشه‌های حاکمیت است. حال اینکه چنین نیست. ترانه درست نقطه‌ی مقابل این تصور است. در بزنگاه ۲۲ بهمن سروده شده، و در ۲۶ بهمن پخش شده است. . .»
[نقل از مصاحبه در برنامه‌ی «در تبعید»، تلویزیون «من و تو»، ۸ مرداد ۱۳۹۲]
* * *
در روایت «بی‌بی کسرائی» و «اسفندیار منفردزاده»، دو اشتراک نظر وجود دارد.
اول: پرسش «سیاوش کسرائی» که با توسل به «حدیث نبوی» یا «نقل قول پیامبر اسلام» در سروده‌ی خود مطرح کرده، و دیگر اینکه: شعر «وحدت» در «همان اوایل انقلاب» یا «بزنگاه ۲۲ بهمن» سروده شده است.
از تفسیر «حدیث نبوی» که بگذریم، از آنجا که شرح ماجرا از زبان هر دو راوی اخبار، نه بر پایه‌ی مدرک و مستندات معتبر، که بیشتر بر اساس «حافظه‌ی شخصی» استوار است، پس چندان دور از ذهن نباید باشد اگر ببینیم در بازگویی پیشینه‌ی این ترانه، مواردی از هر دو روایت با واقعیت منطبق نیست.
من که «راوی حکایت باقی» باشم اما، این چند مورد را اینجا می‌نویسم تا در کنار آن دو مصاحبه، بیاید و باقی بماند، شاید روزی در تکمیل اطلاعات کسانی که علاقه‌مند به پژوهش در «تاریخ ترانه» هستند به‌کار آید.
● اول: ولادت پیامر اسلام (تولد محمد) در سال ۱۳۵۷، [آن‌گونه که «اسفندیار منفردزاده» به نقل از «سیاوش کسرائی»، در مصاحبه‌اش می‌گوید] پنجشبنه ۲۶ بهمن نبود.
ـ تولد پیامبر اسلام [محمد] در ۱۷ ربیع‌الاول هر سال قمری است. در سال ۱۳۵۷، این روز مصادف بود با پنجشبنه، ۱۰ اسفند ماه.
● دوم: شعر «وحدت»، در «همان اوایل انقلاب» یا «بزنگاه ۲۲ بهمن» سروده نشده است.
ـ شعر «وحدت»، اولین بار با صدای خود شاعر در شامگاه شنبه ۲۳ مهر ماه ۱۳۵۶، (شب ششم از ده شب با شاعر ان و نویسندگان) در انجمن فرهنگی ایران ـ آلمان (گوته)، خوانده شد. [در اینجا بشنوید.]
ـ تاریخ سرودن شعر «وحدت»، مرداد ماه سال ۱۳۵۶ است. این سروده چهار سال بعد در مجموعه‌ی «چهل کلید» در سال ۱۳۶۰ چاپ و منتشر شد.
* * *
بازگشت به یادنامهٔ «سیاوش کسرائی»
* * *
در بارهٔ «اسفندیار منفردزاده» در این سایت:
یادمان هفتاد سالگی «اسفندیار منفردزاده»
* * *